تصحیح الاعتقادات (کتاب)

تصحیح الاعتقادات
اطلاعات کتاب
نویسنده شیخ مفید
موضوع عقائد شیعه
سبک کلامی
زبان عربی
مجموعه ۱ جلد
اطلاعات نشر
ناشر متعدد
تاریخ نشر متعدد

تَصحیحُ اِعتقاداتِ الاِمامیّة یا تَصحیحُ الاعتقاد کتابی در دانش کلام از شیخ مفید(درگذشت ۴۱۳ق) است. این کتاب، شرح و نقدی است بر کتاب «الاعتقادات»، نوشته شیخ صدوق. برخلاف شیخ صدوق که برای اثبات مطالب تنها بر آیات قرآن و روایات تکیه کرده است، شیخ مفید از روش عقلی بهره برده است.

بداء، سؤال در قبر، قضا و قدر، معنای عرش، رجعت و چگونگی نزول وحی ازجمله مسائل کتاب است. در تصحیح الاعتقاد انتقاد عمده شیخ مفید بر شیخ صدوق این است که وی در اثبات اعتقادات و تفسیر آیات و روایات دقتِ عقلانیِ کافی ندارد.

چند نسخه خطی از تصحیح الاعتقاد در کتابخانه‌های مجلس شورای اسلامی و آستان قدس رضوی موجود است. کتاب چند بار چاپ شده و به فارسی هم ترجمه شده است.

نویسنده

نوشتار اصلی: شیخ مفید

محمد بن محمد بن نعمان مشهور به شیخ مفید از علمای شیعه دوازده امامی در قرن چهارم و پنجم قمری است. وی از شاگردان شیخ صدوق بوده است و سید رضی، سید مرتضی و شیخ طوسی از شاگردان او بوده‌اند.

شیخ طوسی برای او جایگاه بلندی در دانش‌های کلام و فقه قائل شده است. ابن ندیم هم وی را پدر کلام شیعه معرفی کرده است.

المُقنَعَة در فقه، اوائل المقالات در کلام و الاِرشاد در شرح حال امامان شیعه از معروف‌ترین تألیفات شیخ مفید است.

شرح کتاب الاعتقادات

کتاب تصحیح الاعتقادات، شرحی است بر کتاب الاعتقادات یا اعتقادات الامامیه نوشته شیخ صدوق که در آن مهم‌ترین اعتقادات شیعه امامیه آمده است. همان‌طور که از عنوان تصحیح الاعتقادات پیدا است، تلاش شیخ مفید بر‌ آن بوده است تا دیدگاه‌های استادش شیخ صدوق را درباره اعتقادات شیعه امامیه نقد و تصحیح کند. شیخ صدوق در کتاب الاعتقادات برای اثبات اعتقادات شیعه از آیات قرآن و احادیث کمک گرفته است؛ اما شیخ مفید در شرح این کتاب از روش عقلی هم بهره گرفته است.

ازجمله امتیازات کتاب تصحیح الاعتقاد را آن می‌دانند که دو روش فکری متفاوت در کلام شیعه را منعکس می‌کند : روشی که به استدلال‌های عقلی توجه نمی‌کند و بر روایات مبتنی است و مکتبی که به عقل بها می‌دهد و آن را به لحاظ شرعی معتبر می‌داند.

محتوای کتاب

شیخ مفید در تصحیح الاعتقادات بارها بر شیخ صدوق خرده گرفته است که همچون اصحاب حدیث به استدلال‌های عقلی بی‌اعتنا است و تنها بر روایات تکیه می‌کند. برخی اشکالات شیخ مفید بر شیخ صدوق در این کتاب عبارت است از: تفسیر نادرست آیات قرآن،  عدم استناد به روایات صحیح، بی‌توجهی از معنای درست برخی الفاظ موجود در قرآن و روایات، پیروی از شیوه اهل حدیث در برداشت از روایات، یعنی عدم تلاش عقلانی کافی در معنای روایات.

نخستین مطلب کتاب اختصاص به تفسیر آیه ۴۲ سوره قلم دارد(يَوْمَ يُكْشَفُ عَنْ سَاقٍ ترجمه:روزى كه كار، زار [و رهايى دشوار] شود.) شیخ مفید در تفسیر آیه گفته که در روز قیامت از موضوعی بزرگ و سخت پرده‌برداری می‌شود که همان حساب‌رسی از اعمال و پاداش و کیفر دادن برآنها وآشکار شدن اسرار و رازها و ظاهر شدن باطن‌ها و سخت گیری برای محاسبه کارهای خوب و بد است و منظور از ساق در آیه همان شدت و سختی است. عرب برای نشان دادن سختی و مشقت جنگ می‌گوید: «قامت الحرب علی ساق» و برای نشان دادن ازدحام و شلوغی بازار و سختی خرید و فروش می‌گوید: «قامت السوق»

پایان‌بخش کتاب، فصلی در ارتباط با احادیث مختلف و چگونگی برخورد و استفاده از آنهاست و مطلب نهایی این فصل در باره کنار گذاشتن حدیثی است که مخالف حکم عقل است و پس از بررسی یا معلوم می شود که بر اساس تقیه صادر شده است و یا اصولاً سخن باطلی بوده که به امامان (ع) نسبت داده شده است.

نظرات خاص

  • شیخ مفید بر این باور است طب، شناخت حقیقت بیماری و دارو است که جز از طریق خداوند بدست نمی‌آید. طبیبان این علم را از انبیاء آموخته‌اند و انبیاء نیز آن را از طریق وحی از خداوند دریافت کرده‌اند و روایات امامان(ع) نیز تفسیرکننده این علم است.
  • شیخ مفید در مورد عصمت انبیا و امامان چنین می‌گوید که آنان پس از مقام رسالت و امامت، دارای عصمت می‌باشند. اما قبل از رسیدن به این مقام دلیلی بر عصمت وجود ندارد و در این زمینه توقف می‌کند.
  • در مورد شهادت امامان شیعه نیز شیخ مفید معتقد است که امام علی(ع)، امام حسن(ع)، امام حسین(ع) و امام موسی کاظم(ع) قطعا شهید شده‌اند و در مورد امام رضا(ع) نیز قول قوی بر شهادت ایشان است. اما در مورد امامان دیگر دلیلی بر شهادت آن‌ها وجود ندارد.

ساختار کتاب

تصحیح الاعتقاد در ۲۸ فصل تنظیم شده است. برخی از فصل‌های آن به شرح زیر است:

نسخه‌های خطی کتاب

چند نسخه خطی از کتاب تصحیح الاعتقاد وجود دارد که چاپ‌های کتاب براساس آن صورت گرفته است. برخی از آن‌ها عبارت است از:

  • نسخه کتاب‏خانه مجلس شورای اسلامی. این نسخه را حسن بن محمد خیابانی تبریزی در ۱۳۵۴ق از روی نسخه‌ای نوشته که در تاریخ ۱۰۸۰ق نگاشته شده است.
  • نسخه کتاب‏خانه آستان قدس رضوی. این نسخه در سال ۱۰۷۹ق، توسط مصطفی‌قلی حسینی قزوینی نگارش یافته است.
  • نسخه‏‌ دیگر کتاب‏خانه آستان قدس رضوی. نگارش این نسخه در سال ۱۰۴۲ق و به خط شاه محمد بن زین‌العابدین صورت گرفته است.

ترجمه و چاپ

کتاب «تصحیح الاعتقاد» در سال ۱۳۷۱ق، توسط سیدعلی مدرسی یزدی به فارسی ترجمه و چاپ شده است. برخی دیگر از چاپ‌های تصحیح‌الاعتقاد عبارت است از:

  1. چاپ انتشارات رضی با مقدمه و تعلیقات سید هبة‌الدین شهرستانی در سال ۱۳۶۳ش.
  2. چاپ کنگره بزرگداشت شیخ مفید، در سال ۱۳۷۱ش، با تحقیق حسین درگاهی و مقدمه و تعلیقات سیدهبة‌الدین شهرستانی.
  3. چاپ مؤسسه فرهنگ جعفری، با مقدمه محمدرضا جعفری در سال ۱‍۳۸۷ش.

پانویس

  1. شبیری، «گذری بر حیات شیخ مفید»، ۱۳۷۲ش، ص۷، ۸، ۳۹.
  2. گرجی، تاریخ فقه و فقها، ۱۳۸۵ش، ص۱۴۳و۱۴۴.
  3. طوسی، الفهرست، ۱۴۱۷ق، ص۲۳۸.
  4. ابن ندیم،‌ الفهرست، ۱۳۵۰ش، ص۲۲۶ و ص ۲۴۷.
  5. گرجی، تاریخ فقه و فقها، ۱۳۸۵ش، ص‌۱۴۳-۱۴۴.
  6. اثباتی، «بررسی آرای کلامی شیخ صدوق و مقایسه آن با آرای شیخ مفید»، ص۴۷و۴۸.
  7. شیخ مفید، تصحیح اعتقادات الامامیه، ج۱، ص۲۸-۲۹.
  8. شیخ مفید، مصنفات شیخ مفید، تصحیح الاعتقاد، ۱۴۱۳ق، ص۱۴۴.
  9. شیخ مفید، مصنفات شیخ مفید، تصحیح الاعتقاد، ۱۴۱۳ق، ص۱۳۰.
  10. شیخ مفید، مصنفات شیخ مفید، تصحیح الاعتقاد، ۱۴۱۳ق، ص۱۳۲.
  11. نگاه کنید به شیخ مفید، تصحیح الاعتقاد، ۱۳۷۱ش.
  12. درگاهی، مقدمه تصحیح الاعتقاد، ص۴و۵.

منابع

  • ابن الندیم، محمد بن ابی یعقوب اسحاق، الفهرست، تحقیق: رضا تجدد، طهران، بی‌تا، ۱۳۵۰ش.
  • درگاهی، حسین، مقدمه تصحیح الاعتقاد، در شیخ مفید، محمد بن نعمان، تصحیح الاعتقاد، تحقیق حسین درگاهی، کنگره بزرگداشت شیخ مفید، چاپ اول، ۱۳۷۱ش.
  • شبیری، سیدمحمدجواد، «گذری بر حیات شیخ مفید»، در مقالات فارسی کنگره جهانی هزاره شیخ مفید، ش۵۵، ۱۳۷۲ش.
  • شیخ مفید، محمد بن نعمان، تصحیح الاعتقاد، تحقیق حسین درگاهی، کنگره بزرگداشت شیخ مفید، چاپ اول، ۱۳۷۱ش.
  • طوسی، محمد بن الحسن، الفهرست، تحقیق جواد القیومی، بی‌جا، مؤسسة نشر الفقاهة، ۱۴۱۷ق.
  • گرجی، ابوالقاسم، تاریخ فقه و فقها، تهران، سمت، ۱۳۸۵ش.